Autor: Jabłońska Klaudia

Rola biologiczna laktozy

Laktoza to naturalny związek chemiczny z grupy węglowodanów, zbudowany z glukozy i galaktozy, połączonych wiązaniem β-1,4-glikozydowym.

Laktoza, zwana również cukrem mlecznym, jest podstawowym węglowodanem wchodzącym w skład mleka ssaków. Jej stężenie w mleku kobiecym to 7,2 g/100 ml, w mleku krowim – 4,7 g/100 ml. Po spożyciu laktoza rozkładana jest na cukry proste przez enzym laktazę (β-galaktozydazę) obecną w rąbku szczoteczkowym nabłonka jelita cienkiego. W wyniku hydrolizy laktozy powstaje glukoza i galaktoza, które ulegają wchłanianiu i dalszemu metabolizmowi w wątrobie. Glukoza to główne źródło energii, natomiast galaktoza stanowi składowy element glikolipidów i glikoprotein, związków niezbędnych do prawidłowego rozwoju tkanek i organów, w tym ośrodkowego układu nerwowego.

Dzięki niskiemu IG laktoza lepiej niż inne cukry reguluje produkcję hormonów odpowiedzialnych za występowanie uczucia głodu i sytości. W przypadku dwucukrów posiadających wysoki IG dochodzi do szybkiego zwiększenia glikemii poposiłkowej, gwałtownego wydzielania insuliny, a następnie szybkiego zmniejszenia się stężenia glukozy we krwi, co skutkuje zwiększeniem wydzielania glukagonu i zwiększeniem łaknienia. Wolniejsze narastanie stężenia glukozy we krwi po spożyciu laktozy powoduje łagodny wzrost glikemii i insulinemii poposiłkowej, co w świetle teorii programowania żywieniowego może mieć ogromne znaczenie dla rozwoju zespołu metabolicznego (otyłości, cukrzycy typu 2, chorób serca). Nie bez znaczenia jest również fakt, że laktoza charakteryzuje się mniejszą słodkością w porównaniu do sacharozy, co korzystnie wpływa na rozwój zmysłu smaku w kierunku akceptacji niższej zawartości cukru w pożywieniu.

Niestrawiona laktoza (u zdrowych noworodków i niemowląt może to być nawet do 20% spożytej z mlekiem matki laktozy) dociera do jelita grubego, gdzie stanowi substrat dla bakterii zasiedlających ten odcinek przewodu pokarmowego. Bakterie jelitowe produkujące β-galaktozydazę (np. z rodzaju Bifidobacterium, Lactobacillus, streptokoki) rozkładają laktozę do glukozy i galaktozy i w warunkach beztlenowych indukują procesy fermentacyjne, w wyniku których powstają kwasy organiczne: kwas mlekowy i krótkołańcuchowe kwasy tłuszczowe (SCFA) oraz gazy: wodór, dwutlenek węgla i metan. Produkty fermentacji (głównie kwas mlekowy) obniżają pH stolca, co zapobiega namnażaniu się bakterii patogennych, natomiast SCFA, szczególnie kwas masłowy, indukują odbudowę i namnażanie komórek nabłonkowych wpływając na kształtowanie bariery jelitowej.

Laktoza ma więc ogromne znaczenie w kształtowaniu mikrobioty jelitowej. W myśl teorii programowania mikrobiotycznego, która zakłada, że prawidłowo rozwijająca się mikrobiota jelitowa w okresie wczesnego dzieciństwa zapobiega rozwojowi wielu chorób cywilizacyjnych (np. alergii, przewlekłych zapalnych schorzeń przewodu pokarmowego, otyłości, nowotworów).

Czy nietolerancja laktozy to alergia na mleko?

Nietolerancja laktozy nie jest tym samym co alergia na mleko. Alergia  pokarmowa  jest nadmierną reakcją układu odpornościowego, która pojawia się w wyniku kontaktu z alergenem (jeśli chodzi o mleko zwykle są nim białka mleka), natomiast nietolerancja laktozy jest związana z brakiem lub obniżoną aktywnością enzymu - laktaza.

Nietolerancja laktozy

Nietolerancja laktozy to zespół objawów klinicznych związanych ze spożywaniem laktozy u osób z hipolaktazją, czyli obniżeniem aktywności laktazy – enzymu obecnego w rąbku szczoteczkowym komórek nabłonkowych jelita cienkiego.

Aktywność enzymatyczna laktazy wykazuje dużą zmienność osobniczą zależną od wielu czynników. Średnio ok. 70% światowej populacji dorosłych wykazuje obniżoną aktywność laktazy, jednak kliniczne objawy nietolerancji laktozy obserwowane są znacznie rzadziej.

Hipolaktazja

Hipolaktazja może, ale nie musi prowadzić do nietolerancji laktozy.

Rozwój nietolerancji na laktozę zależy od  spożywanej dawki laktozy, wieku, szybkości opróżniania żołądka i perystaltyki jelit, całkowitej aktywności laktazy w jelicie, składu mikrobioty zasiedlającej przewód pokarmowy, postaci pokarmów zawierających laktozę, dodatków do diety (np. prebiotyków, probiotyków).

Hipolaktazja nie jest wskazaniem do ścisłej diety bezlaktozowej.

Rodzaje nietolerancji laktozy

Pierwotna wrodzona nietolerancja laktozy typu noworodkowego związana jest z genetycznie uwarunkowanym niedoborem laktazy i zdarza się niezwykle rzadko (opisano zaledwie kilkadziesiąt przypadków). Niezaprzestanie spożywania laktozy w tym przypadku może się zakończyć śmiercią z powodu ciężkiej biegunki osmotycznej i wtórnych zaburzeń elektrolitowych.

Nabyta pierwotna nietolerancja laktozy (typu dorosłych) jest najczęstszą genetycznie uwarunkowaną nietolerancją laktozy. Posiadacze mutacji po zakończeniu spożywania mleka matki lub mleka modyfikowanego o normalnej zawartości laktozy, już we wczesnym dzieciństwie (ok. 4. roku życia), tracą 90-95% urodzeniowej aktywności laktazy, która obniża się jeszcze w ciągu dalszych lat życia. Częstość występowania hipolaktazji typu dorosłych jest zależna od grupy etnicznej – od 2% u mieszkańców północnej Europy przez 60- 80% u rasy czarnej aż do prawie 100% u dorosłych Azjatów. W Polsce hipolaktazja typu dorosłych dotyczy ok. 30% populacji.Nabyta pierwotna  nietolerancja laktozy jest zjawiskiem stosunkowo częstym, niekiedy dolegliwym i w wielu przypadkach długo nierozpoznawanym.

Wtórne zaburzenia trawienia/wchłaniania laktozy, zwykle przejściowe, rozwijają się najczęściej jako konsekwencja infekcji żołądkowo-jelitowej (np. rotawirusowej) przebiegającej z uszkodzeniem rąbka szczoteczkowego lub w przebiegu innych schorzeń prowadzących do zaniku lub skrócenia kosmków jelitowych. Schorzeniami lub okolicznościami mogącymi prowadzić do wtórnej nietolerancji laktozy są: celiakia, choroba Crohna, stosowanie cytostatyków, głębokie niedożywienie, zaostrzenia nieswoistych zapaleń jelit.

Przejściowy niedobór laktazy, obniżający tolerancję laktozy, może być spowodowany przemijającą niedojrzałością przewodu pokarmowego u niemowląt, a zwłaszcza wcześniaków.

Znaczne przyspieszenie czasu pasażu jelitowego (zbyt krótki kontakt laktozy z laktazą rąbka szczoteczkowego) może niekiedy prowadzić do zaburzenia trawienia/wchłaniania laktozy i objawów jej nietolerancji.

Objawy nietolerancja laktozy

Niezależnie od przyczyn typowe objawy nietolerancji laktozy to nudności, biegunki o różnym stopniu nasilenia, nadmierna produkcja gazów, wzdęcia, przelewanie i ból brzucha . Nasilenie objawów zależy od ilości spożytej laktozy i zwykle następuje po około 30 minutach od spożycia. Patomechanizm powstawania objawów jest związany z obecnością niestrawionej laktozy w świetle jelita. Cząsteczki laktozy oraz produkty jej rozkładu zwiększają ciśnienie osmotyczne, co stymuluje przechodzenie do jelita wody i elektrolitów, prowadząc do biegunki. Ponadto lotne kwasy tłuszczowe, wodór i dwutlenek węgla powstające w wyniku fermentacji w jelicie grubym powodują objawy związane z nadmiarem gazów oraz drażnienie śluzówki jelita grubego.

Rozpoznawanie

Diagnostyka zaburzonego wchłaniania laktozy polega głównie na dobrze zebranym wywiadzie (spożywanie produktów mlecznych i związek czasowy objawów ze spożywaniem laktozy) i efektach modyfikacji diety (test karencji i prowokacji) oraz wykonaniu wodorowego (WTO) lub wodorowo-metanowego testu oddechowego z obciążeniem laktozą.

Inne możliwe badania pomocnicze to:

-biopsja jelita cienkiego – w celu oceny aktywności laktazy; umożliwia odróżnienie postaci pierwotnej od wtórnej (badanie bardzo rzadko wykonywane),

-badanie genetyczne w kierunku pierwotnego zaburzenia wchłaniania laktozy – jest porównywalna do WTO; badanie jest jednak drogie.

Różnicowanie

Nietolerancję laktozy należy różnicować z nietolerancją innych cukrów prostych (zwłaszcza fruktozy) oraz celiakią, dysbakteriozą, zespołem przerostu bakteryjnego jelit, zespołem jelita drażliwego, zwężeniem jelita lub nieswoistymi zapaleniami jelit.

Postępowanie przy nietolerancji laktozy

Nie należy stosować diety bezlaktozowej u osób  z hipolaktazją pierwotną bez objawów nietolerancji. Długotrwała ścisła dieta bezlaktozowa u osób z nietolerancją laktozy również nie jest wskazana. Taka dieta powinna być ograniczona do czasu poprawy klinicznej zarówno u osób z hipolaktazją pierwotną, jak i wtórną. Po tym okresie należy wprowadzać laktozę do diety, stopniowo zwiększając dawkę dzienną. Tolerowana dawka laktozy jest cechą osobniczą i zależy od wielu czynników wpływających na aktywność enzymatyczną zarówno laktazy endogennej, jak i egzogennej (pochodzącej z bakterii jelitowych, żywności funkcjonalnej). Mechanizmy prowadzące do zwiększonej tolerancji laktozy zależą od wieku chorego, szybkości pasażu jelitowego oraz przede wszystkim od aktywności metabolicznej mikrobioty jelita grubego.

Oprócz dawki znaczenie ma również rodzaj posiłku, w którym występuje laktoza. Osoby nie tolerują mleka, ale często mogą spożywać jego przetwory, szczególnie mleka fermentowane, jogurty czy kefiry, w których laktoza jest rozkładana przez bakterie mlekowe . Alternatywą są również mleka o niskiej zawartości laktozy, nieprzekraczającej 2%. Lepszą tolerancję laktozy można uzyskać łącząc mleko i jego przetwory z innymi składnikami diety (np. tłuszczami), co opóźnia opróżnianie żołądka. Na tolerancję laktozy korzystnie wpływa suplementacja diety bakteriami probiotycznymi, szczególnie szczepami posiadającymi wysoką aktywność 

β-galaktozydazy. Leczenie dietetyczne może być wspomagane preparatami zawierającymi laktazę (β-galaktozydazę) produkowaną najczęściej przez drożdże i inne grzyby.

Ustalając zalecenia dietetyczne należy uwzględnić różne źródła pochodzenia laktozy, nie tylko mleko i jego przetwory, ale również laktozę obecną w produktach bezmlecznych. Laktoza jest szeroko stosowana w przemyśle spożywczym jako dodatek do żywności oraz w przemyśle farmaceutycznym. Wiele leków w swoim składzie zawiera laktozę.

Każda dieta eliminacyjna wiąże się z niedoborami składników odżywczych dlatego warto zacząć od małych ilości laktozy i znaleźć tolerowana ilość  niż wykluczać wszystkie produkty, które ją zawierają. Należy pamiętać, że osoby które eliminują mleko i produkty mleczne są narażone na niedobór wapnia w diecie, co może w przyszłości prowadzić do osteoporozy . Biorąc pod uwagę powyższe należy pamietać aby dieta była dobrze zbilansowała.

Zawartość laktozy w wybranych produktach mlecznych

  Produkt         Laktoza (g/100g)

mleko krowie                             4,7

mleko modyfikowane dla 

 niemowląt (100 ml)                   7,0

mleko bezlaktozowe                  <1

śmietana 18 %                            3,6

jogurt naturalny                        4,6

maślanka                                   4,7

kefir                                            4,1

ser twarogowy półtłusty          3,2

sery pleśniowe- brie                  0,1

ser feta                                       1,0

mozarella                                   1,0

ser edamski , tłusty                   0,1

twarożek wiejski ziarnisty         3,3

   serek homogenizowany

waniliowy                                    2,9

lody śmietankowe                      4,4

Produkty w których znajdziemy laktozę

- mleko krowie, owcze, kozie, wielbłądzie, ośle, klaczy i bawole

-mleka modyfikowane (krowie, kozie, ośle, wielbłądzie)

-wszystkie produkty mleczne otrzymywane z ww mleka np.sery podpuszczkowe(żółte), twarogowe, wiejskie, pleśniowe, maślanki, serwatka, kefiry, jogurty, śmietana

- masło i masło klarowane

-kaszki mleczne i błyskawiczne z dodatkiem ww. mleka

-mięso wołowe i cielęce

-wędliny z mięsa wołowego/ cielęcego oraz te które w składzie zawierają dodatek mleka lub laktozę z mleka

-białka serwatkowe i kazeinowe i skladniki mleka krowiego dodawane do żywności- diacetyl, kazeina, kwas mlekowy, kazeinian sodu, magnezu, potasu, wapnia , laktoalbumina, laktoferyna,, laktoglobulina , laktoza, laktuloza, monohydrat laktozy, podpuszczka kazeiny, serwatka

- produkty z dodatkiem mleka np. czekolada , sosy sałatkowe, desery, kaszki zbożowe dla niemowląt , ciasta drożdżowe na zaczynie z mleka , koncentraty napojów i aromaty spożywcze,, wybrane wegetariańskie napoje roślinne w proszku,

-niezalecane jest spożywanie soi ze względu na duże ryzyko wystąpienia nadwrażliwości na białko soi.

Źródła

1.    Prof.dr hab.n.med. H. Weker  Poradnik żywienia i aktywności fizycznej dziecka od narodzin do 13. roku życia. Opracowane przez specjalistów z Instytutu Matki i Dziecka. Wydawca Miasto Stołeczne Warszawa.

2.    J. Janicka -Rachtan Diety eliminacyjne. Dr hab.n.med. Andrea Horvath, Gastroenterologia dziecięca w codziennej praktyce . Warszawa , PZWL 2019/1

3.     H.Ciborowska , A. Rudnicka, Dietetyka.Żywienie zdrowego i chorego człowieka.Warszawa ,PZWL 2014.

4.    M. Kawalec, A. Garbacz, M. Dec, Nietolerancja laktozy-przyczyny i diagnostyka.Wybrane zagadnienia z zakresu bromatologii , Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie 2021.

5.    P. Albrecht. Nietolerancja laktozy i fruktozy u niemowląt i dzieci . Standardy Medyczne /Pediatria  2017.

6. B.Cukrowska, J. Socha : Hipolaktazja i nietolerancja laktozy - fakty i mity . Standardy Medyczne / Pediatrią 2015.

Znajdziesz mnie na:

2023 Jabłońska Klaudia dietetyk. Wszelkie prawa zastrzeżone.